کیفیت جزاء و پاداش
بدانید که هر کس هر عمل نیکویی انجام دهد و هر کس کار بد نسبی مرتکب شود ولو این که بسیار ناچیز باشد کار او از بین نخواهد رفت: فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره و من یعمل مثقال ذره شراً یره (سورۀ زلزله 7 و 8) هر کس یک ذره عمل نیکو کند نتیجه آن را می‌بیند و هر کس کار زشت مرتکب شود نتیجه آن را خواهد دید.
کیفیت جزا و پاداش دنیا و عالم برزخ دو مرحله دارد: نخست جزای در این دنیا است که آن را انتقام شخصی می‌خوانیم و در بند شماره 53 مکانیسم آفرینش دربارۀ این حس گفتگو شده و این جا مختصراً یادآوری می‌کند که در وجود خود انسان حسی هست که هر عملی که انجام داد پاداش آن را خود برای خویش تهیه می‌بیند و خودش وسائل جزای آن را فراهم می‌کند ولو این که مدت ها فاصله بین عمل و جزا افتد ولی در ادای وظیفه تخلفی ندارد. متفکرین، شعرا و نویسندگان سلف دربارۀ این حس بدون این که متوجه اصل آن باشند بلکه با توجه به تجربیات و مشاهداتی که در عالم شده سخن‌ها گفته‌اند. مثلا آن که می‌گوید:
| ای کشته که را کشتی تا کشته شدی زار | تا باز که او را بکشد آن که تو را کشت |
یا مولوی که می‌گوید:
| این جهان کوه است و فعل ما صدا | سوی ما آرد صداها را ندا | |
| گر چه دیوار افکند سایه دراز | باز گردد سوی او آن سایه باز |
به این معنی نظر داشته‌اند. در هر حال حس انتقام شخصی یکی از وسائل مهم مجازات است که در دنیا عمل می‌کند.
عمل دیگر مربوط به عالم بعد از مرگ است که در پائین بیان می‌کنم:
این عمل همانا عکسبرداری پریسپری است که همراه با انسان می‌باشد و تمام اعمال او را ثبت می‌نماید و در هنگام جزا و پاداش این اعمال را برای او نمایش می‌دهد و فیلمی را که از تمام افعال و حرکاتش برداشته بدون کم و زیاد در مقابل خلق خدا ارائه می‌نماید. آیا کسی می‌تواند از دست این عکسبرداری تخلف‌ناپذیر بگریزد؟ این حسابی است که هر کس بر گردنش دارد. و کل انسان الزمناه طائره فی عنقه (سوره الاسراء آیه 13 ـ عمل هر بشری را بر گردن خود و عهدۀ او می‌اندازیم).