تغییرات و تحولات
اما می‌بینیم که امروز همه این اوضاع دگرگون شده و آن قدرت‌ها به آن صورت در بین نیست و دستخوش تحولاتی گردیده است و این تحولات چه به سوی پایین و چه به طرف بالا همچنان ادامه دارد.
ممکن است بگویید که علمای علم‌الاجتماع که در فلسفه تاریخ مطالعه کرده‌اند برای این ترقی‌ها و انحطاط‌ها عللی یافته‌اند و این موضوع را در کتب نوشته‌اند. حتی در قرون سابق نیز اشخاص متوجه این موضوع بوده‌اند چنانکه ابن‌خلدون در کتاب «مقدمه» دربارۀ فلسفۀ تاریخ و قوس صعودی و نزولی آن بحث می‌کند.