باطن امر چیست؟

گلهای راهنمایی جلد دوم حل مسئلۀ مشکل کثرت و وحدت

آن وقت جواب می‌رسد: «این ظاهر امر است و برای گردش عالم است والا باطن همه یکی است و اختلافی در بین نیست. برق همان برق است که برای کار کردن به صورت مثبت و منفی، جلوه می‌کند. شب و روز مظاهر مختلف کم و زیادی نور است. روح و جسم هر دو از خداست، زیرورو و بالا و پایین همه نسبت است و قابل تغییر. بنابراین اسم‌گذاری بیش نیست: خیر و شر اسم‌گذاری است و جز خیر چیزی در بین نیست. شیطان و رحمان هم تعبیر است والا همۀ قدرت در دست اوست و نیک و بد هم نسبت است زیرا قطعیت ندارد و قابل تغییر است. کشتن عمل بدی قلمداد می‌شود اما در میدان جنگ توسط یک سرباز شجاع عمل ممدوح و در زمان صلح توسط قاضی محکمه که حکم قتل می‌دهد و جلاد که آن را اجرا می‌کند کاری صحیح و به جا تلقی می‌گردد؛ همه چیز این طور است؛ پس همه چیز نسبی است.

حالا که چنین است آنچه دویی به نظر می‌رسد جز ظاهر نیست و حقیقت وحدت است و خدا یکی و عالم هم از او جدا نتواند بود.»