تحرک سرنوشت‌ساز
در مورد مورچه و پروانه دیدیم که یک سرنوشت کلی طبیعی آنها را به فشار تحرک داد و یک جلوه بی‌سابقه و عالی برایشان فراهم ساخت و بعد زندگیشان را دستخوش تحول نمود.
نمی‌خواهم این قاعده را به عنوان یک اصل واحد تخلف‌ناپذیر در سرنوشت ملل تعمیم دهم و بگویم که فقط همین عامل است که ملل را ترقی و انحطاط می‌دهد. عوامل بسیاری در این کار وجود دارد و این یکی است که به طور نمونه بیان گردید. اما چیزی که در اینجا نمایان است و از مجموع مطالعات اجتماعی برمی‌آید این است که در سیر تاریخ و در ملل امروز می‌بینیم که یک موج همگانی تحرک است که هر ملتی را به سوی ترقی و یا به سوی تنزل می‌راند. آیا این موج اجتماعی واحد هماهنگ و یکنواخت چیزی جز عمل سیّاله‌های عامل سرنوشت تواند بود؟ فکر کنید تا حقیقت را دریابید.