اصل انگیزه
ممکن است در جواب بگویند که علت ترقی این دو ملت در اثر کوشش و فعالیتشان بوده و این کوشش در خمیره و ذاتشان است.
البته هیچ‌کس منکر کوشش نیست و اثر آن را انکار نمی‌کند ولی اصل مطلب انگیزه است. اینکه یک ملت بزرگ از خرد و کلان و عالی و دانی یکباره در اثر یک موج تحرک وسیع به سوی کوشش زندگی‌ساز و ترقی‌کننده روی می‌آورند، آیا نباید انسان را به این فکر اندازد که یک موج وسیع، یک نسیم بزرگ به وسیلۀ سیّاله‌ها به فرمان سرنوشت آنها را تحرک می‌دهد، همانطور که یک جنگل بزرگ را نسیمی واحد به حرکت درمی‌آورد؟