سیر تکاملی ادیان
در زمرۀ این سیرهای تکاملی پیشرفت تدریجی ادیان است که از ساده‌ترین شکل به نام بت‌پرستی شروع و از پرستش ارباب انواع گذشته به نیایش مظاهر گوناگون رسید و به شکل ثنویت و تثلیث و سپس به صورت توحید درآمد. اما بعد از همۀ این سیرها به جایی آمد که رودخانه واحد ادیان که از یک سرچشمه آغاز یافته بود، مسیرهای گوناگونی در سرزمین‌های مختلف طی کرد و هرکدام به سویی رفت و هر شعبۀ آن در نقطه‌ای جاری شد و چون هر گروهی فقط به یکی از شعبات این رودخانه نظر داشت، سایر شعبات آن را از نظر دور داشتند و آن را نادیده گرفتند بلکه از خود جدا دانستند و به این جدابینی اکتفا نکرده با کسانی که در پیرامون شعبات این رودخانه می‌زیستند نظر دشمنی و عداوت آغاز کردند، به انتقاد از آنها پرداختند و حتی به کشتار و خونریزی یکدیگر مشغول شدند و در این مبارزات و برادرکشی‌های بی‌پایان اصلاً فکر نکردند که آب رودخانۀ دین خودشان با رودخانۀ دیگران همه از یک سرچشمه جاری شده و به یک منبع می‌پیوندد.