نظراتی از فلاسفه و دانشمندان

برخی از علماء و دانشمندان و عرفای اسلامی تا حدودی کم و بیش متوجه این بوده‌اند که مراد از شیطان تجسم یک حالت معنوی است. در کتاب کنز الحقایق عارف بزرگ الهی شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه که اخیراً به کوشش دانشمند محترم آقای سیدمحمد علی‌صفیر به طرز زیبا و نفیس و هنری به چاپ رسیده مبحثی دربارۀ شیطان دارد که اشعار زیر را به طور پراکنده از آن نقل می‌کنیم:

***

اصل ماهیت است که مؤثر است و عوارضی که آثار آن هستند فرع است. از طرف دیگر می‌بینیم عوارض و آثار هم اصالت دارد. اگر آثار نباشد مؤثر چه خواهد بود و اگر عوارض نباشد ذات چه معنی دارد. چراغ اصل است اگر پرتو نباشد چراغ چه خواهد بود؟
هگل
وجود دو جنبه دارد: نامحدود مربوط به خالق و محدود مربوط به مخلوق است. بدی و شر حقیقی نیست بلکه مبارزۀ اتحاد و عشق با خودپرستی است.
لامنه
شدن نتیجه کشمکش اضداد است و به این لحاظ وجود جنگ در عالم ضروری است و همیشه کشمکش اجزاء، عالم را با هم سازش می‌دهد و اضداد برای یکدیگر لازم هستند ولی باید به حال اعتدال و تناسب بمانند و به محض این که از حد اعتدال بیرون رود عدل عالم او را به مقام خود بر می‌گرداند. زندگی یکی مرگ دیگری و عدم این باعث وجود آن است. نیک و بد و مرگ و زندگی هستی و نیستی در واقع یکی است و خواص اشیاء و اختلافات آنها نسبی و اعتباری است.
هراکلیت (هرقلیطوس)
بدی در خداوند راه ندارد زیرا بدی عدم است نه وجود.
سن تماس داکن
آیا خداوند عاجز بود عالمی خلق نماید که در او شر و بدی نباشد و این شر و بدی می‌تواند مایه تشکیک وجود حکمت بالغه باشد؟
دیوید هیوم