نظری به ادیان درباره وحدت دینی
لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی ـ کار دین به اجبار نیست راه هدایت و ضلالت بر همه آشکار گردیده.
قرآن مجید بقره ـ 255
قل اتجاجوننا فی الله و هو ربنا و ربکم و لنا اعمالنا و لکم اعمالکم و نحن له مخلصون ـ بگو ای پیغمبر با اهل کتاب که شما را با ما در موضوع خدا چه جای بحث و جدال است در صورتی که او پروردگار ما و شما است و ما مسئول کار خود و شما مسئول کردار خویش هستید و ما او را از روی خلوص پرستش می‌کنیم.
بقرۀ 139
و قالت الیهود لیست النصاری علی شیئی و قالت النصاری لیست الیهود علی شیئی و هم یتلون الکتاب کذلک قال الذین لایعلمون مثل قولهم فالله یحکم بینهم یوم القیمه فیما کانوا فیه یختلفون ـ یهود بر این دعویند که نصارا را از حق چیزی در دست نیست و نصارا بر این دعوی که یهود را ـ در صورتی که هر دو گروه در خواندن کتاب آسمانی یکسانند (هر دو اهل کتابند) این گونه دعوی ها نظیر گفتار و مجادلات مردمی است که نمی‌دانند و خداوند در این اختلافات روز قیامت حکم خواهد کرد.
بقره 113
و من اهل الکتاب من ان تأمنه بقنطار یؤده الیک و منهم من ان تأمنه بدینار لایوده الیک ـ بعضی اهل کتاب تا به آن حدود درستکارند که اگر مال بسیاری به آنها به امانت بسپاری رد امانت کنند و برخی دیگر تا آن اندازه نادرست هستند که یک دینار امانت‌داری را نکنند.
آل عمران 74
الیوم احل لکم الطیبات و طعام الذین اوتوالکتاب حل لکم و طعامکم حل لهم ـ امروز هر چه پاکیزه است شما را حلال شد و طعام اهل کتاب برای شما و طعام شما برای آنها حلال است.
مائده 5
یا ایها الذین آمنوا لاتحرموا لطیبات ما احل الله لکم و لا تعتدوا ان الله لا یحب المهتدین ـ ای اهل ایمان حرام نکنید پاکیزه چیزهایی که خدا برای شما حلال کرده و ستم مکنید که خدا ستمکاران را دوست نمی‌دارد.
مائده 87
انا انزلنا التوریۀ فیها هدی و نور یحکم بها النبیون الذین اسلموا للذین‌هادوا و الربانیون و الاحبار بما استحفظوا من کتاب الله و کانوا علیه شهدا و لاتخشو الناس و اخشون و لاتشتروا بآیاتی ثمناً قلیلا و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون ـ ما تورات را که در آن هدایت و روشنی است فرستادیم تا پیغمبرانی که تسلیم امر حق هستند بدان حکم کنند بر یهودان و خداشناسان و علمایی که حافظ و نگهبان کتاب خدا هستند و بر آن گواه می‌باشند. پس از هیچ کس نترسید و از من بترسید و آیات مرا به بهای اندک نفروشید و هر کس به خلاف آن چه خدا فرستاده حکم کند چنین کس از کافران خواهد بود.
مائده 44
و لو ان اهل الکتاب آمنوا و اتقوا لکفرنا عنهم سیئاتهم و لادخلنا هم جنات النعیم و لو انهم اقاموالتوریۀ والانجیل و ما انزل الیهم من ربهم لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم منهم امۀ مقتصدۀ و کثیر منهم ساء مایعلمون ـ و اگر اهل کتاب ایمان آرند و تقوی پیشه کنند ما البته گناهانشان را مستور می‌سازیم و آنان را در بهشت پرنعمت محققاً داخل می‌گردانیم و اگر محققاً آنها به دستور تورات و انجیل خودشان و آن چه به سوی آنها از طرف پروردگارشان نازل می‌شد قیام می‌کردند هر آینه به هرگونه نعمت از بالا و زیر (نعمت های آسمان و زمین) برخوردار می‌شدند چون برخی از آنان مردمی معتدل و میانه‌رو و بسیاری از آنها بد عملند.
مائده 65 و 66
قل یا اهل الکتاب لستم علی شیئی حتی تقیموا التوریۀ و الانجیل و ما انزل الیکم من ربکم ـ بگو به اهل کتاب که شما ارزشی ندارید مگر آن که به دستور تورات و انجیل و آن چه از خدا به سوی شما فرستاده شده عمل کنید.
مائده 68
ان الذین آمنوا والذین‌هادوا و الصائبون و النصاری من آمن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون ـ البته هر کس از گروندگان به اسلام و یهود و ستاره‌پرستان و نصاری که به‌خدا و روز قیامت ایمان آورد و نیکوکار شود هرگز در دو جهان او را ترسی نیست و اندوهناک نخواهند بود.
مائده 69
و لتجدن اقربهم مودۀ للذین آمنوا الذین قالوا انا نصاری ذلک بان منهم قسیسین و رهباناً و انهم لایستکبرون ـ و اذا سمعوا ما انزل الی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق. بقولون ربنا آمنا فاکتبنا من الشاهدین ـ و هر آینه می‌یابی نزدیکترین مردم را به دوستی با مؤمنین آن کسانی که گفتند ما نصاری هستیم. این به خاطر آن است که بعضی از آنها دانشمند و پارسا هستند و تکبر و گردن کشی نمی‌کنند و چون آیاتی را که به رسول فرستاده شده استماع کنند اشک از دیدۀ آنها جاری می‌شود زیرا حقانیت او را شناخته و گویند بار الها ما ایمان آوردیم نام ما را در زمرۀ گواهان صدق او بنویس.
مائده 83
قولوا آمنا بالله و ما انزل الینا و ما انزل الی ابراهیم و اسمعیل و اسحق و یعقوب والاسباط و ما اوتی موسی و عیسی و ما اوتی النبیون من ربهم لانفرق بین احد منهم و نحن له مسلمون ـ بگوئید که ما ایمان به‌خدا آورده‌ایم و به کتابی که بر پیغمبر ما فرستاده شده و به آن چه بر پیغمبران گذشته چون ابراهیم و اسمعیل و اسحق و یعقوب و فرزندان او و موسی و عیسی فرستاده شده و به همۀ آن چه پیغمبران از جانب خدا آوردند و میان هیچ یک از پیغمبران فرق نگذاریم و بهر چه از جانب خدا است گرویده و تسلیم فرمان او هستیم.
بقره 136
و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا اولو کان آباؤهم لایعقلون شیئاً ولایهتدون ـ و چون بر آنها گویند پیروی از شریعت و کتابی که خدا فرستاده کنید پاسخ دهند که ما پیرو کیش پدران خود خواهیم بود هر چند پدران آنها بی عقل و نادان بوده و هرگز به حق و راستی راه نیافته‌اند.
بقره 171
واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولاتفرقوا واذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً ـ و همیشه به رشته الهی چنگ‌زده و از هم پراکنده نشوید و بیاد آورید این نعمت بزرگ خدا را که با هم دشمن بودید خدا در دل های شما الفت و مهربانی انداخت به لطف خدا برادران یکدیگر شدید.
آل عمران 103
یا ایها الذین آمنوا اذا ضربتم فی سبیل الله فتبینوا ولا تقولوا لمن القی الیکم الاسلام لست مؤمنا ـ ای اهل ایمان چون در راه خدا بیرون روید تحقیق و جستجو کنید و به آن کسی که به شما سلام کرد (یا تسلیم شد) نسبت کفر مدهید.
سوره نسا 94
و ان احد من المشرکین استجارک فاجره حتی یسمع کلام الله ثم ابلغه و مأمنه ذلک بانهم قوم لایعلمون ـ و هرگاه یکی از مشرکان به تو پناه آورد پس به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود و پس از شنیدن سخن خدا او را بی‌هیچ خوف با من و منزلش برسان زیرا این مشرکان مردم نادانند.
توبه 6
و ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاتقون ـ فتقطعوا امرهم زبراً کل حزب بمالدیهم فرحون ـ فذرهم فی عمرتهم حتی حین ـ و این مردم همه یک دین و متفق‌الکلمه یک امتند شما پیغمبران آنها و من یگانه خدای شما هستم پس از من بترسید و مرا پرستش کنید. آنگاه مردم امر دین خود را پاره پاره کرده در آئین فرقه فرقه شده و هر گروهی به آن چه نزد خود پسندیدند دل خوش گشتند. پس آنها را به حال خود و در گمراهی خود بگذار تا موقع (آن فرا رسد).
مؤمنون 53 الی 54
من الذین فرقوا دینهم و کانوا شیعاً کل حزب بمالدیهم فرحون ـ از آن فرقه که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند مباشید و هر گروهی به آن چه نزد خود پسندیدند دلخوش هستند.
روم 32
سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق ـ به زودی آیات قدرت و حکمت خود را در آنان و نفوس بندگان هویدا و روشن به آنها نشان می‌دهیم تا بر آنها ثابت شود که خدا بر حق است.
فصلت 53
شرع لکم من الدین ما وصی به نوحاً والذی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی ان اقیموالدین و لاتتفرقوا فیه. فلذلک فادع واستقم کما امرت و لاتبتع اهوائهم و قل آمنت بما انزل الله من کتاب و امرت لاعدل بینکم الله ربنا و ربکم لنا اعمالنا و لکم اعمالکم لاحجۀ بیننا و بینکم الله یجمع بیننا و الیه المصیر ـ خدا شرع و آئینی که برای شما مسلمین قرار داد حقایق و احکامی است که نوح را هم به آن سفارش کرد و بر تو نیز همان و حی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی هم آن را سفارش نمودیم که دین خدا را برپا دارند و هرگز تفرقه و اختلافات در دین نکنید ـ بدین سبب ای رسول تو همه را (به کلمۀ توحید) دعوت کن و چنان که مأموری پایداری کن و به هوای نفس مردم مباش و به امت بگو که من به کتابی که خدا فرستاده ایمان آورده‌ام و مأمورم که میان شما به عدالت حکم کنم. خدای یگانه پروردگار همۀ ما و شما است و پاداش عمل ما بر ما و عمل شما بر شما است دیگر هیچ صحبت و گفتگویی بین ما و شما باقی نیست خدا میان ما جمع می‌کند و به سوی او باز می‌گردیم.
شوری 13 و 15
لکل امۀ جعلنا منسکالیذکروا اسم الله علی ما رزقهم من بهیمۀ الانعام فالهکم اله واحد فله اسلموا و بشرالمجنتین الذین اذا ذکر الله و جلت قلوبهم و الصابرین علی ما اصابهم والقیمی الصلوۀ و مما رزقناهم ینفقون ـ و ما برای هر امتی شریعت و معبدی مقرر فرمودیم تا به ذکر نام خدا بپردازند که آنها را از حیوانات بهائم روزی دادیم پس خدای شما خدائیست یکتا همه تسلیم فرمان او باشید و ای رسول ما تو متواضعان و خاشعان را بشارت ده ـ آنهایی که چون یاد خدا کنند دل هاشان هراسان شود و هر چه مصیبت بینند صبور باشند و نماز به پا دارند و از آن چه روزیشان کردیم انفاق می‌کنند.
حج 33 و 34
لکل امۀ جعلنا منسکا هم ناسکوه فلاینازعنک فی الامر وادع الی ربک انک لعلی هدی مستقیم و ان جادلوک فقل الله اعلم بما تعملون ـ و ما برای هر امتی پرستش گاهی مقرر کردیم تا به‌خدا توجه کنند (و آنجا جهت وحدت و الفت آن امت شود) پس (ای رسول) نباید مردم با تو به منازعت برخیزند و تو خلق را به سوی خدا دعوت کن که خود به راه راست و هدایت کامل هستی و اگر کافران با تو جدل و خصومت کنند آنها را بازگوی که خدا به آن چه می‌کنید بهتر آگاه است.
حج 67 و 68
آیا او خدای یهود است فقط مگر خدای امت ها هم نیست. البته خدای امت ها نیز هست زیرا واحد است خدائی که اهل ختنه را از ایمان و نامختونان را به ایمان عادل خواهد شمرد.
رسالۀ پولس رسول برومیان باب 3
او به فکر خود اجازه می‌دهد که به یک ربع از جهان با اندیشه‌های ترحم، محبت، مساوات حرکت کند و همین طور به دومین و سومین و چهارمین و به این ترتیب به سراسر جهان وسیع در بالا و پائین و اطراف و همه جا نفوذ کند. با چنین روحیه‌ای و با دلی مملو از ترحم و محبت و مساوات به وسعت‌های خارج از حد اندازه وارد می‌شود.
بودائیسم: تویگاسوتا
براهمانا کسی را گویند که با مردمان نابردبار بردبار و صاحب تسامح و با عیب‌جویان نرم باشد.
بودائیسم ـ دهاماپادا
با اصرار در فکر خود متعصب نباشید. سعی نکنید یکنواخت بمانید. در صدد تحقیق با مهربانی باشید. مانند فضا فکرتان وسیع باشد چرا که چهار گوشۀ آن بی‌پایان است و سر حدی ندارد. همه چیز را در حیطۀ محبت خود قرار دهید.
مرد بزرگ احساسات مشترک بشریت را به وسیلۀ اتحاد خود با همۀ افراد بشر نشان می‌دهد معذلک وقتی از خارج فکری به او می‌رسد با این که خود عقیده و تصمیمی راسخ دارد آن را با تعصب جاهلانه طرفداری نمی‌کند.
مرد عاقل افکار خود را ارائه می‌دهد ولی دربارۀ آنها طرفداری نمی‌کند. مرد عاقل افکار خویش را در سینۀ خود عزیز می‌دارد در حالی که دیگران می‌خواهند افکار با استدلال به مردم بقبولانند. پس او می‌گوید: «جدال دلیل بر عدم روشن‌بینی است.»
مرد عاقل روش جدال در پیش نمی‌گیرد بلکه امور را در نور طبیعت خدائی خود می‌بیند و به این ترتیب قضاوت خود را بر پایۀ آن چه حق است می‌گذارد.
تنها مرد کامل است که قادر به بهره‌برداری از جهان است و با این که از راست منحرف نمی‌گردد خود را با دیگران سازگار می‌کند بدون این که شخصیت خود را گم نماید. از آنها درس نمی‌آموزد بلکه افکارشان را در نظر می‌گیرد و آن افکار را به عنوان این که مخالف با او است از خویش دور نمی‌سازد. مردمان علاقه دارند که تنها افکاری را که با فکر خودشان مطابق است بپذیرند و با آن چه با فکرشان مطابق نیست در ستیزند. آن چه را با فکرشان مطابق است درست و آن چه را نیست نادرست می شمارند.
تاتوئیسم ـ کوانگ تسو 49-50
و ما کان الناس الا امۀ واحدۀ فاختلفوا و لو لا کلمه سبقت من ربک لقضی بینهم فیما فیه یختلفون ـ مردم یک طایفه بیش نبودند پس از آن فرقه فرقه شدند و اگر کلمه‌ای که در ازل سبقت یافته که برای آزمایش مهلت یابند نبود البته اختلافشان خاتمه یافته بود.
قرآن مجید ـ سورۀ یونس 19
و لو شاء ربک لجعل الناس امۀ واحدۀ و لایزالون مختلفین ـ اگر خدا می‌خواست همۀ ملل را یک امت می‌گرداند ولیکن همیشه همه اقوام و ملل با هم در اختلاف خواهند بود.
سوره هود 118
ان هذه امتکم امۀ واحدۀ و انا ربکم ناعبدون ـ اینک طریقه واحد و دین یگانه شما است و من یکتا پروردگار و آفرینندۀ شما هستم پس تنها مرا پرستش کنید.
انبیاء 92 و مؤمنون 52 ـ (با اختلاف فاتقون در آخر)
یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ـ ای مردم ما همه شما را از مرد و زنی آفریدیم و شعبه‌ها و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید.
حجرات 13
هنگامی که دو ملت به هم نزدیک می‌شوند آرزوهای یکدیگر را انجام می‌دهند.
دین هندو ـ خاندوگا اوپانیشاد ـ پراپاتها کا I خواندا II
به این ترتیب همه اشیایی که از لحاظ نوع یکی هستند مانند یکدیگرند. چرا در مورد انسان شک کنیم و خود را از این قاعده مستثنی بدانیم. ما و عاقل یکی هستیم ... کفش‌ها مانند یکدیگر است برای این که پاهای مردمان مثل هم است.
کنفوسیوس ـ منسیوس